کاخ عالی قاپو از نمونه های منحصر بفرد کاخ های صفویان است که در قرن یازدهم هجری و در زمان شاه عباس اول ساخته شد. اما چیزی که این کاخ را تا این اندازه منحصر بفرد کرده است، مینیاتورهایی است که در آن به کار رفته است و علاوه بر این گچبری های بسیار زیبایی هم دیده می شود که مخصوصا در طبقه ی آخر این کاخ بسیار چشم نوازند. کاخ عالی قاپو در کل دارای ۶ طبقه است که در هر طبقه، یک نوع تزیینات به کار رفته است. این کاخ در دوران سلطنت شاه عباس اول ساخته شد و تمام مینیاتورهای به کار رفته در آن، کار هنرمند معروف دوران صفوی به نام رضا عباسی است. عالی قاپو از دو کلمه ی عالی و قاپو به معنای «سر در بلند» تشکیل شده است و ارتفاع ۳۶ متری آن حتی تا چند دهه ی اخیر باعث شده بود تا تبدیل به بلندترین بناهای اصفهان شود. این کاخ بطور کلی از ۲ قسمت تشکیل شده است: قسمت جلویی مدخل عمارت و ساختمان اصلی کاخ که در زیر به معرفی هر دو قسمت می پردازیم: قسمت جلویی مدخل عمارت قسمت جلویی ساختمان از ساختمان اصلی جلوتر است و عمارت در همان جا قرار گرفته است. در بالای مدخل، ایوانی قرار گرفته است که از ۳ طرف باز است، این ایوان روی ۱۸ ستون قرار گرفته است و البته هنوز مشخص نیست که از این ایوان دقیقا چه استفاده ای می شده است اما در گذشته اطراف آن را با پرده می پوشانده اند. در وسط ایوان، حوضی که جنس کف آن از مس است، با لبه های از جنس مرمر و فواره های زیبایش خودنمایی می کند. بعد از مدخل به راهی که بصورت شمالی و جنوبی است می رسیم که در واقع در پشت این راه، همان عمارت اصلی عالی قاپو قرار گرفته است. ساختمان اصلی کاخ بعد از مدخل به ساختمان اصلی عمارت می رسیم که همانطور که در بالا گفته شد از شش طبقه تشکیل شده است. بالای در ورودی ظاهرا کتیبه ای نوشته شده بوه است که البته با گذشت زمان دیگر چیزی از آن باقی نمانده و از بین رفته است. برای رسیدن به طبقه ی اول عمارت می توان از دو راه پله ای که بصورت مارپیچی ساخته شده اند کمک گرفت. بعد از طبقه ی اول، چهار طبقه ی دیگر وجود دارد که هر کدام اتاق های بزرگ و تالارهایی دارند که نقاشی های زیبای روی دیوارهای تالارها از اثار هنرمند مشهور، رضا عباسی است.
تاریخچه عالی قاپو
قدمت بنای عمارت عالی قاپو به دوران حکومت صفویان در ایران و در پایتخت فرماندهی‌شان در اصفهان باز می‌گردد. این بنا در حدود سال ۱۰۵۴ هجری قمری و بین سال‌های ۹۷۱ تا ۹۷۷ هجری شمسی، به دستور شاه عباس اول که از مقتدرترین پادشاهان ایران بوده است، ساخته شد؛ گرچه تکمیل کامل ظرایف و تزیینات عمارت عالی قاپو پس از مرگ شاه عباس اول صورت گرفت. ساخت کامل بنای کاخ عالی قاپو و تکمیل تزیینات داخلی این عمارت در طول پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین صورت گرفته است. این فاصله زمانی که به‌صورت متناوب مراحل ساخت بنا در آن صورت گرفته، نزدیک به ۱۰۰ سال طول کشیده است. پایه‌گذاری بنا بیشتر به زمان شاه عباس اول و دوم و مرمت و تزئین آن به زمان پادشاهی شاه سلطان حسین باز می‌گردد. در تزیینات داخلی بنای عمارت عالی قاپو، آثار هنری برجسته خوش‌نویسی و مینیاتور از دوران پس از مرگ شاه عباس اول نیز دیده می‌شوند که نشان‌دهنده تکمیل کاخ قاپو پس از مرگ شاه عباس اول دارد. با توجه به هدف شاه عباس از ساخت عمارت عالی قاپو که استفاده از آن به‌عنوان «قصر دولتخانه» بود، معماری بنا توسط برجسته‌ترین معماران ایرانی طراحی شد. این اقدامات پس از جابه‌جایی پایتخت از شهر قزوین به اصفهان انجام شدند. پیش از تغییر پایتخت در زمان صفویان، بنایی به همین نام در شهر قزوین، محل استقرار صفویان وجود داشت؛ به همین دلیل و به اعتقاد مورخان، کاخ عالی قاپوی اصفهان نمونه مجلل‌تر از کاخ عالی قاپو در خیابان سپه قزوین است که شاه عباس اول به‌منظور نشان دادن عظمت دولت خود و اقتدارش تصمیم به ساخت آن گرفت.نای اولیه با سرعت زیادی در زمان شاه عباس به پایان رسید؛ اما می‌توان مراحل تکمیل این عمارت را به دوره‌های مختلف تقسیم کرد، که از روی کتیبه‌ها و اشعار نوشته شده داخل بنا به این مراحل دست پیدا کرده‌اند. در ابتدای ساخت عالی قاپو و در مرحله اول، این بنا تنها به‌منظور برقراری مسیر ارتباطی میان باغ نقش جهان و دیگر کاخ‌های اطراف ساخته شد و فقط پادشاه و درباریان برای انجام امور تشریفاتی، استقبال از مهمانان خارجی و انجام برخی امور اداری از آن استفاده می‌کردند. البته فضایی اختصاصی برای استراحت و زندگی شاه و امکانات مناسب در عالی قاپو ساخته بودند. بازار اطراف عالی قاپو در ابتدا تنها یک طبقه بود و ورودی عمارت عالی قاپو به مغازه‌ها اشراف داشت. با گسترش شهر اصفهان و افزایش جمعیت ساکن در این شهر و مهاجرت از آبادی‌های اطراف به پایتخت، بر اهمیت مقر حکومت نیز افزوده شد و به همین منظور، بر تعداد طبقه‌های عمارت عالی قاپو افزودند و ایوان بالایی را مشرف به باغ نقش جهان به کاخ اضافه کردند. با این تغییرات، شکل ظاهری تفاوت‌های زیادی کرد و به‌شکل امروزی آن نزدیک شد. ورودی مجلل امروزی در این زمان بنا شد و از شکل ساده‌اش در آمد. بر تعداد طبقات و اتاق‌های کاخ نیز افزودند. این دوران را می‌توان دوران طلایی صفویان نامید که در اوج قدرت، شهرت و محبوبیت قرار داشتند. پس از آن تصمیم به افزایش امکانات رفاهی کاخ عالی قاپو برای اقامت مهمانان گرفتند و تالار موسیقی نیز در آخرین طبقه به عمارت عالی قاپو اضافه شد. سالن موسیقی از نظر معماری تفاوت‌هایی با دیگر قسمت‌های کاخ دارد و داخل آن تزیینات بسیار زیبایی تعبیه کرده‌اند. پس از تغییرات بنا، ایوان مشرف به باغ را نیز گسترش دادند تا برای تماشای رویدادها و مراسم و مسابقات داخل میدان، فضای بیشتری برای تماشا وجود داشته باشد، به همین دلیل ایوان را تا هفت متر جلوتر از دکان‌های بازار جلو بردند و سپس بخش ورودی عمارت را نیز وسعت دادند تا فضای کافی برای استقبال از مهمانان و رژه‌های تشریفاتی به وجود بیاید.
پلان عالی قاپو
عمارت عالی قاپو ساختمانی ۶ طبقه با حدود ۴۸ متر ارتفاع است. در این ساختمان طبقات مختلف به‌وسیله سه راه پله به یکدیگر وصل می‌شوند. در طبقه اول عمارت عالی قاپو دو سالن اصلی دیده می‌شوند که محل انجام امور اداری در زمان صفویان بوده‌اند. این قسمت را در گذشته «صدر خانه» یا «کشیک خانه» می‌نامیدند. آنچه در نمای ساختمان عالی قاپو در نگاه اول جلب نظر می‌کند، ایوان بزرگ با ستون‌های بلند چوبی است. در کاخ عالی قاپو به‌دلیل طراحی ویژه ساختمان از هر طرف نما تعداد طبقات ساختمان متفاوت به نظر می‌رسد. این عمارت از داخل میدان نقش جهان دو طبقه دیده می‌شود. اگر از دو طرف ساختمان به عالی قاپو نگاه کنید، سه طبقه خواهید دید و از نمای پشت این کاخ پنج طبقه دارد؛ اما در واقع عمارت عالی قاپو ۶ طبقه است. طراحی پلان عالی قاپو این عمارت را به دو بخش ورودی کاخ و ساختمان اصلی تقسیم می‌کند.