موزه مقدم دانشگاه تهران یا به عبارتی خانه مقدم از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار، متعلق به یکی از درباریان آن دوران به نام محمد تقی خان احتساب الملک، است. احتساب الملک دارای دو پسر به نام‌های حسن و محسن بود که برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد. از او نمایشنامه بسیار معروف «جعفرخان از فرنگ آمده» به جا مانده است.برادر کوچکتر، محسن، پس از اتمام تحصیلات خود در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ ه.ش به ایران بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود «سُلما» در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن شدند و در کنار فعالیت‌های علمی به گردآوری آثار و اشیاء تاریخی و فرهنگی پرداختند.

با ورود به محوطه خانه مقدم، وارد ضلع جنوبی خانه می‌شوید و در سمت راست خود یک ساختمان می‌بینید که به عنوان ساختمان بیرونی یا تابستانی شناخته می‌شود. این ساختمان، خود دو بخش دارد که با عنوان اتاق پیشخوان و اتاق پذیرایی از آنها یاد می‌شود. اتاق پذیرایی که با عنوان سالن گاهنگاری هم شناخته می‌شود، در گذشته محل کار، فعالیت‌های علمی و پذیرایی از مهمانان بود. امروزه در این بخش از خانه مقدم، می‌توان به تماشای آثار تاریخی نظیر سفالینه‌ها، ابزارهای سنگی، مفرغینه‌ها، شیشه‌ها، مهرها و اثر مهرها و اشیای فلزی نشست که همگی از مجموعه آثار جمع‌آوری شده توسط دکتر مقدم هستند. این سالن تزیینات بسیاری ساده‌ای دارد و بر روی سقف آن، گچبری‌های ساده‌ای دیده می شود که به سبک بناهای دوره پهلوی ساخته شده‌اند. اتاق پیشخوان یا اتاق بار، درست در کنار سالن پذیرایی قرار گرفته است و با یک در، به سالن پذیرایی و با در دیگری، به فضای بیرون وصل می‌شود. اگرچه این روزها، تنها از طریق سالن پذیرایی می‌توان وارد این بخش شد و در دیگر اتاق بسته است. اتاق پیشخوان در زمان حيات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذيرايی مورد استفاده قرار می‌گرفت و در حال حاضر، برای معرفی استاد مقدم و فعاليت‌های كاری و علمی ايشان در قالب عكس و لوازم شخصی مورد استفاده قرار می‌گیرد. قسمتی از این اتاق هم به نمايش آثار تزیينی چوبی، وسايل آشپزخانه و صندوق خانه‌های قديمی اختصاص پیدا کرده است.

حوضخانه زیرزمینی است که درست زیر سالن پذیرایی واقع شده و با وجود آنکه پله‌های ورودی‌اش در بخش اندرونی قرار دارد، باز هم قسمتی از بیرونی به حساب می‌آید. این زیرزمین در همان سال‌های ابتدایی ساخت خانه مقدم، در دوره مظفری (1324-1313 ه.ق) ساخته شد و از قدیمی‌ترین قسمت‌های این خانه شمرده می‌شود. امروزه می‌توانید تزیینات زیبایی را در حوضخانه مشاهده کنید که همگی توسط استاد محسن مقدم صورت گرفته اند. در این تزیینات از کاشی و قطعات ظروف سفالینی استفاده شده است که برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم هجری قمری بوده‌اند و سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را در معرض نمایش می‌گذارند.

کتابخنه در سمت چپ ورودی و درست در مقابل سالن پذیرایی قرار دارد. این محل در سال 1337 هجری قمری ساخته شده و به عنوان کارگاه محسن مقدم کاربری داشته است. در حال حاضر این کارگاه به کتابخانه‌ای تبدیل شده است که کتاب‌های دکتر مقدم و دیگر کتاب‌های مرتبط با باستان‌شناسی و هنر در آن نگهداری می‌شود. عموم مردم اجازه استفاده از کتاب‌های این کتابخانه را دارند.

این ساختمان در زمان حیات دکتر محسن مقدم در سال 1345 خورشیدی و با کمک یکی از شاگردان ایشان در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران به نام دکتر ابوالقاسمی، ساخته شد و قلعه‌های قرون وسطی در اروپا را در ذهن تداعی می‌کند. در بسیاری از روایت‌ها، شنیده می‌شود که دکتر مقدم این برج را برای همسرش، سلما ساخت و به همین خاطر، از معماری اروپایی برای ساخت آن پیروی کرد. همچنین می‌گویند زمان‌هایی که هوا روشن و صاف بود، سلما به طبقه بالای برج می‌رفت و از آن جا، با فنجانی قهوه به تماشای قله دماوند می‌نشست. ساختمان اربابی یکی از اصلی‌ترین بخش‌های خانه مقدم است و قسمت‌های مختلفی همچون اتاق کدخدا و حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری در این ساختمان قرار گرفته‌اند. همچنین دو اتاق تدخین و درویش هم در این ساختمان قرار دارند. اتاق درویش در طبقه پایین برج واقع شده است و در آن می‌توان کلکسیونی منحصر به فرد از وسایل دراویش را مشاهده کرد؛ همچنین عکس‌هایی تاریخی از دروایش و یک نقاشی زیبا به سبک قهوه خانه‌ای از بارگاه حضرت سليمان نیز در انتهای این اتاق به چشم می‌خورند. اتاق تدخین درست در بالای اتاق دراویش قرار دارد و کلکسیونی تماشایی از اشیایی مثل قلیون، پیپ و ... را در معرض نمایش می‌گذارد. اتاق صدف هم قسمتی از ساختمان اربابی به حساب می‌آید؛ اما ورودی آن از حیاط بیرونی است و لازم نیست برای بازدید وارد برج شوید. شاید برای‌تان جالب باشد که صدف اولین کلکسیونی جمع‌آوری شده توسط دکتر مقدم بوده است و در این اتاق کوچک، شما می‌توانید تعدادی از منحصربه‌فردترین صدف‌های جمع‌آوری شده توسط دکتر را مشاهده کنید.

ایون قاجار درست در کنار اتاق اربابی قرار گرفته است. این ایوان بر پایه چند ستون و طاق ساخته شده و با کاشی‌هایی مربوط به دوران زندیه و قاجار تزیین شده است. در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی به چشم می‌خورد که در گذشته به حمام فتحعلی شاه تعلق داشت. این حوضچه، فواره کوچک آبی دارد که از طریق راه آب باریکی به استخر متصل می‌شود.

1- گلخانه در شمال غربی خانه مقدم گلخانه‌ای مزین به کاشی‌های لعابدار قدیمی و ازاره‌های سنگی حجاری شده زیبا وجود دارد و در گذشته به پروش انواع گل و گیاه در این مکان می‌پرداختند. 2- تراس در ضلع شمالی خانه مقدم، تراسی وجود دارد که با چند پله، بالاتر از حیاط قرار می‌گیرد. امروزه در این بخش از خانه مقدم کافه‌ای با فضای سنتی و زیبا ایجاد کرده‌اند. فضای سبز بیرونی 1- باغ ژاپنی دکتر مقدم و همسرش در حیاط بیرونی، باغچه و حوضی را با الهام از باغ‌های ژاپنی طراحی کردند که شکل یک مارپیچ را در ذهن تداعی می‌کند. این فضای سبز زیبا با گیاهان رنگارنگ و متنوع، پله‌های سنگی، برکه کم‌عمق با گل‌های نیلوفر و مسیر سنگی زیباسازی شده است. 2- استخر استخری که در محوطه بیرونی واقع شده است در سال 1335 خورشیدی، پس از سفر دکتر مقدم به اسپانیا ایجاد شد. ایده ساخت این استخر، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدراسلام در اسپانیا) الگوبرداری شده است. 3- دیوار تجدد دیوار تجدد که دو حیاط اندرونی و بیرونی را به یکدیگر پیوند می‌دهد توسط مهندس هوشنگ سیحون (1) طراحی و اجرا شده است. این دیوار مرکبی‌ست از چند ستون مارپیچی و تعدادی طاق که بر روی ستون‌ها سوارند. ستون‌های دیوار تجدد، فیروزه‌ای رنگ هستند و به تزیینات کاشی و پایه ستون‌های حجاری شده، مشابه پایه ستون‌های کاخ چهل ستون اصفهان مزین شده‌اند. پایه ستون‌های دیوار تجدد، در زمان تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه، توسط دکتر مقدم جمع‌آوری شده و به خانه مقدم انتقال پیدا کردند.

در معماری ایرانی، این بخش، مخصوص زنان و فرزندان و خدمتگزاران بود و به گونه‌ای ساخته می‌شد تا رفت‌وآمد مردان در آن به حداقل برسد. با توجه به این مشخصات، طبیعی‌ست که اندرونی خانه مقدم از ورودی دور باشد و با دیواری (دیوار تجدد) از قسمت‌های دیگر جدا شود. در ادامه قسمت‌های مختلف اندرونی خانه مقدم را معرفی می‌کنیم. ضلع شمالی در ضلع شمالی اندرونی یک ساختمان بسیار زیبا دارد و در اکثر تصاویر خانه مقدم، آن را سوژه عکاسی قرار می دهند. این ساختمان فضاهای زیر را شامل می‌شود: 1- زیرزمین در دوران اولیه احداث خانه مقدم از زیرزمین به عنوان حمام و انباری استفاده می‌شد؛ اما پس از اقامت محسن مقدم این بخش، کارایی خود را از دست داد و به انباری تبدیل شد. در حال حاضر این بخش بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد. 2- ایوان این بخش از طریق دو رشته پلکانی مارپیچ، به فضای حیاط متصل می‌شود و نمای بیرونی‌اش به شکل دو سنتوری با گچ‌بری ایرانی است. ایوان چهار ستون دارد که با گچبری‌های زیبا و چشم‌گیر خود، توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کنند. بد نیست بدانید ایوان ساختمان اصلی اندرونی به کاشی‌های چند رنگ صفوی، آینه‌کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول مزین است. - اتاق قاجار یا سالن زمستانی با ورود به ساختمان اصلی اندرونی، در سمت چپ خود اتاقی را می‌بینید که با آثار ارزنده‌ای از دوران زندیه و قاجاریه تزیین شده است. از آثار داخل این اتاق می‌توان به طاقچه گچ‌بری زندیه از اصفهان، شومینه‌ای از قصر فیروزه (کاخ فیروزه خانم، سوگلی ناصرالدین شاه) و ... اشاره کرد. وجود همین آثار از دوره قاجار هم باعث شده تا این سالن را اتاق قاجار نامگذاری کنند. البته در حال حاضر آثاری از دوره پهلوی هم در این قسمت نگهداری می‌شود و همینطور می‌توان طرح‌های اولیه دکتر مقدم برای آرم دانشگاه تهران را نیز در این اتاق مشاهده کرد. 4- اتاق نشیمن نشیمن اولین اتاق پس از ورودی ست که در سمت راست قرار گرفته است. در گذشته این مکان، اتاق نشیمن و اصلی‌ترین اتاق زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان به حساب می‌آمد. در حال حاضر تعدادی قلمدان، جعبه و گنجفه‌های (کارت های بازی) پاپیه ماشه، در این اتاق نگهداری می‌شود. همچنین در این قسمت از خانه مقدم می‌توانید نقاشی‌های دکتر محسن مقدم را نیز مشاهده کنید، یکی از این نقاشی‌ها پرتره‌ای ست که ایشان از چهره برادر مرحوم شان ترسیم کرده‌اند. 5- نمایشگاه اگر ورودی ساختمان اندرونی را تا انتها طی کنید به سالنی می‌رسید که در اکثر روزهای سال، میزبان نمایشگاه‌های متنوع است. در این قسمت چندین ویترین وجود دارد و می‌توان آثار متنوعی را داخل این ویترین‌ها تماشا کرد.